Thật khó để tưởng tượng rằng cách đây chưa đầy một thế kỷ, “liệu pháp trò chuyện” — giảm bớt nỗi đau thể chất và cảm xúc thông qua trò chuyện — là một ý tưởng mang tính cách mạng. Nhưng chính xác trị liệu tâm lý là gì và sử dụng như thế nào trong điều trị bệnh tâm thần?
1. Trị liệu tâm lý là gì?
Trị liệu tâm lý là thuật ngữ chuyên môn được định nghĩa trong lĩnh vực sức khỏe tâm thần là “bất kỳ hình thức giao tiếp nào giữa nhà trị liệu tâm lý và bệnh nhân liên quan đến mối quan hệ giữa họ với mục đích khắc phục bất kỳ xáo trộn nào về thể chất hoặc tâm lý của bệnh nhân.”. Có nhiều loại trị liệu tâm lý khác nhau về cường độ và thời gian.
Ba loại trị liệu tâm lý phổ biến nhất là: cá nhân, nhóm, và (thuốc) điều trị dược lý. Các loại trị liệu cá nhân khác nhau bao gồm: phân tâm học, hành vi, nhận thức và nhận thức-hành vi. Các loại trị liệu nhóm khác nhau bao gồm trị liệu gia đình và đóng kịch tâm lý. Và, trong thời gian gần đây, các loại phương pháp điều trị dược lý hoặc bằng thuốc để điều trị các bệnh tâm thần đã phân loại thành bốn loại khác nhau: thuốc chống loạn thần, thuốc chống hưng cảm hoặc ổn định tâm trạng, thuốc chống trầm cảm, và thuốc chống lo âu.
Để hiểu rõ hơn về trị liệu cá nhân, hãy nhớ lại hình ảnh thường gặp của bác sĩ tâm thần học mặc áo blouse và hỏi bệnh nhân: “Tại sao bạn cho rằng mẹ của bạn đã làm điều đó?” hoặc “Lúc đó bạn cảm thấy thế nào?” Mặc dù những hình ảnh này thường được phóng đại nhằm mục đích làm truyện tranh những vẫn có sự thật trong cảnh này. Trị liệu tâm lý cá nhân thường liên quan đến trị liệu tâm lý “tâm động”. Tâm động là một thuật ngữ chung dành cho các liệu pháp bao gồm các liệu pháp phân tâm học, nhận thức, hành vi và nhận thức-hành vi.
Trị liệu tâm lý là gì (Nguồn: medicalnewstoday.com)
2. Nguyên tắc của trị liệu tâm lý
Người sáng lập ra liệu pháp phân tâm học là bác sĩ ở Vienna Sigmund Freud. Hai nguyên tắc chính của liệu pháp phân tâm học là tất cả chúng ta đều có những suy nghĩ vô thức và khi những suy nghĩ vô thức và có ý thức của chúng ta xung đột với nhau, có thể dẫn đến những vấn đề về cảm xúc và những trải nghiệm thời thơ ấu rất quan trọng trong việc hình thành tính cách, suy nghĩ vô thức, cảm xúc và hành vi của chúng ta.
Do đó, nguyên tắc cơ bản của liệu pháp phân tâm học là tạo ý thức về những điều vô thức thông qua các buổi trị liệu “liên kết tự do”. Đặc biệt trong trị liệu phân tâm học, bệnh nhân được yêu cầu nói bất cứ điều gì xuất hiện trong tâm trí của họ, cũng có thể bao gồm những lời giải thích cho giấc mơ của họ. Liệu pháp phân tâm học có hiệu quả nhất khi điều trị rối loạn nhân cách, rối loạn thần kinh và trầm cảm.
Các liệu pháp hành vi, nhận thức và hành vi-nhận thức là các phương pháp điều trị theo định hướng thực hành, cá nhân hóa dành cho các bệnh tâm thần. So với liệu pháp phân tâm học truyền thống, các buổi trị liệu thường có thời lượng ngắn hơn nhiều và tập trung vào hiện tại và ý thức. Mục tiêu chính là giúp bệnh nhân xác định các thích ứng lệch lạc và thay đổi các thích ứng này thông qua thay đổi hành vi lặp đi lặp lại.
Ví dụ, trong hoạt động điều trị chứng sợ độ cao, bệnh nhân phải từ từ leo lên cầu thang mỗi ngày để được giải mẫn cảm với nỗi sợ hãi của mình. Những hỗ trợ tiêu cực và tích cực thường được sử dụng trong các liệu pháp hành vi.
3. Trị liệu tâm lý hoạt động như thế nào
Tiền đề của liệu pháp nhận thức là bệnh nhân có suy nghĩ tiêu cực suốt cả ngày, dẫn đến những hành vi và cảm giác không mong muốn. Phải thay đổi suy nghĩ tiêu cực theo thói quen để người bệnh cảm thấy tốt hơn.
Trước tiên, nhà trị liệu nhận thức giúp bệnh nhân nhận thức được những suy nghĩ tiêu cực và thói quen suy nghĩ theo cách này, sau đó yêu cầu thay thế những suy nghĩ này bằng những cảm xúc hoặc hành vi tích cực hơn. Dần dần, bệnh nhân có thể ngăn chặn suy nghĩ tiêu cực của mình và sử dụng hình ảnh tích cực để cảm thấy tốt hơn. Trị liệu nhận thức thường điều trị bệnh trầm cảm nhẹ, lo lắng và rối loạn ăn uống ở mức nhẹ.
Liệu pháp nhận thức-hành vi đúng như cách nói. Đó là sự kết hợp của việc xác định và sửa đổi những suy nghĩ và quá trình tiêu cực. Các nhà trị liệu hành vi-nhận thức cho rằng những gì có thể học được cũng có thể bỏ được.
Bác sĩ trị liệu sẽ trao đổi rất cụ thể về việc vấn đề là gì và giao nhiệm vụ cụ thể thực hiện tại nhà để bệnh nhân thực hành nhằm vượt qua lối suy nghĩ và hành xử tiêu cực. Trị liệu hành-vi nhận thức điều trị bệnh trầm cảm nhẹ, lo lắng, rối loạn ăn uống, chứng ám ảnh cụ thể (ví dụ: chứng sợ không gian hẹp) và rối loạn tình dục (ví dụ: xuất tinh sớm).
4. Chọn nhà cung cấp dịch vụ sức khỏe tâm thần
Có nhiều lựa chọn khi chọn bác sĩ tâm lý, nhà trị liệu tâm lý. Mặc dù nhiều người trong chúng ta có thể cảm thấy sợ hãi hoặc không chắc chắn nhưng một trong những cách tốt nhất để tìm được một nhà cung cấp dịch vụ sức khỏe tâm thần tốt là hỏi ý kiến người bạn đáng tin cậy, người thân hoặc bác sĩ gia đình của bạn.
Các nguồn lực khác cũng bao gồm tìm kiếm nhóm ủng hộ bệnh nhân (chẳng hạn như Liên minh Quốc gia về Bệnh tâm thần), yêu cầu được giới thiệu từ chương trình hỗ trợ nhân viên, hoặc gọi tư vấn y tế địa phương.
Trong buổi gặp mặt đầu tiên, nhà cung cấp dịch vụ sức khỏe tâm thần sẽ thể hiện sự quan tâm rõ ràng đến vấn đề của bạn và không bị phân tâm bởi các cuộc gọi điện thoại, e-mail, v.v. Nên chọn nhà cung cấp nào mang đến dịch vụ tốt nhất. Trong buổi khám đầu tiên, bác sĩ sẽ đánh giá chẩn đoán bao gồm các câu hỏi như: Bạn cảm thấy thế này bao lâu rồi? Khả năng ngủ, ăn, tập trung, làm việc, v.v. có bị ảnh hưởng không?
Bạn đã bao giờ nghĩ đến việc tự tử không? Nhiều chuyên gia sức khỏe tâm thần thường sẽ thực hiện chẩn đoán bạn bằng cách sử dụng các tiêu chí được nêu trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê DSM (Diagnostic and Statistical Manual) của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ.
Đến cuối buổi gặp mặt đầu tiên, bạn nên yêu cầu bác sĩ trị liệu cung cấp bản tóm tắt đánh giá chẩn đoán và loại trị liệu sẽ đề xuất. Điều quan trọng là bạn cảm thấy tin tưởng bác sĩ trị liệu và có thể xây dựng mối quan hệ để khắc phục vấn đề của mình.
Lựa chọn bác sĩ tâm lý, nhà trị liệu tâm lý uy tín để khắc phục vấn đề tâm lý (Nguồn: soledadhouse.com)
5. Liệu pháp nhóm trong trị liệu tâm lý
Liệu pháp nhóm, giống như liệu pháp tâm lý cá nhân, nhằm giúp cải thiện khả năng đối phó với các vấn đề trong cuộc sống. Tuy nhiên, thay vì một cuộc gặp riêng với chuyên gia sức khỏe tâm thần, liệu pháp nhóm liên quan đến một số cá nhân (thường là sáu đến tám người) và bác sĩ trị liệu hoặc người cố vấn.
Mục đích của trị liệu tâm lý nhóm là giúp giải quyết những khó khăn về cảm xúc và khuyến khích sự phát triển cá nhân của những người tham gia trong nhóm. Một trong những lợi thế của liệu pháp trị liệu nhóm so với trị liệu cá nhân đó là bệnh nhân có thể phát triển hiệu quả hơn cách thức liên kết với người khác và chia sẻ kinh nghiệm với nhiều người.
Trị liệu nhóm cũng mang lại cảm giác hy vọng và mang tính toàn thể. Nhận thức được việc một người không đơn độc khi đối phó với những biến động cảm xúc ví dụ như cùng tình cảnh nôn mửa sau khi ăn uống say sưa của bệnh nhân mắc chứng rối loạn ăn uống. Nhìn thấy những người trong nhóm đã học cách đối phó với các vấn đề của họ cũng mang lại hy vọng và khích lệ những người tham gia.
Ngoài ra, trị liệu nhóm tạo phương tiện tiếp nhận lời khuyên trực tiếp từ “người cùng hoàn cảnh” hoặc thành viên trong nhóm. Một số người thấy rằng điều này ít mang tính đe dọa và thực tế hơn. Bằng cách tham gia trị liệu nhóm, nhiều người tham gia cũng phát triển các kỹ thuật giao lưu hòa nhập xã hội bằng cách bắt chước hành vi của các thành viên khác trong nhóm, điều này có thể giúp họ giải quyết tốt hơn các vấn đề cá nhân của riêng họ.
Khi biết rằng một người thuộc cùng một nhóm chia sẻ cùng mạng xã hội thì đó có thể là đặc điểm mạnh mẽ, xây dựng sự tự tin và tạo hình thức kết hợp nhóm mà không thể tìm thấy trong các phương pháp điều trị cá nhân.
Có nhiều loại trị liệu nhóm khác nhau bao gồm trị liệu gia đình và đóng kịch tâm lý. Trị liệu gia đình thường được sử dụng trong điều trị cho trẻ em, thanh thiếu niên hoặc thanh niên và được sử dụng khi khó khăn của bệnh nhân xuất phát từ các mối quan hệ bị xáo trộn trong gia đình họ. Phân tâm học là hình thức trị liệu theo nhóm có nguồn gốc từ J.L. Moreno, trong đó bệnh nhân thể hiện vai trò và đặc điểm dưới hình thức kịch tính trên một sân khấu. Điều này khuyến khích bệnh nhân nói về những căng thẳng, xung đột và cảm xúc bên trong họ.
Khi chọn nhà trị liệu tâm lý nhóm, hãy tìm một chuyên gia được đào tạo bài bản, đáng tin cậy. Nhà trị liệu nhóm có kinh nghiệm sẽ phỏng vấn bạn trước khi bạn vào nhóm và sẽ trả lời các câu hỏi của bạn về quy trình trị liệu. Hãy hỏi kinh nghiệm của bác sĩ trị liệu và quan trọng nhất là tin vào bản năng của bạn.
Có nhiều loại trị liệu nhóm khác nhau bao gồm trị liệu gia đình (Nguồn: summitmalibu.com)
6. Các loại trị liệu tâm thần bằng thuốc
Loại trị liệu thứ ba và có lẽ phổ biến nhất là liệu pháp dược lý hoặc trị liệu bằng thuốc. Hàng triệu người được kê đơn thuốc Prozac mỗi năm, trong đó nhiều người cho rằng thuốc này là “phương thuốc thần kỳ” điều trị chứng trầm cảm ở mức nhẹ đến nặng. Những loại thuốc có sẵn trên thị trường để điều trị bệnh tâm thần chính xác là thuốc gì?
Để tìm hiểu xem các thuốc tâm thần phổ biến như thế nào, sẽ rất hữu ích khi xem xét lịch sử mua bán gần đây của chúng. Nhiều người trong lĩnh vực sức khỏe tâm thần coi thập niên 1960 là thời đại của “cuộc cách mạng thuốc” trong tâm thần học.
Trước những năm 1960, “liệu pháp trò chuyện” thường là phương thức điều trị duy nhất. Barbiturat thường được dùng để điều trị chứng lo âu và bệnh nhân mắc bệnh trầm cảm nặng được điều trị sốc. Tuy nhiên, vào đầu những năm 1970, thuốc tâm thần được phân loại thành bốn loại chính được kê đơn theo số lượng ghi chép trong hồ sơ: thuốc chống loạn thần, thuốc chống hưng cảm hoặc làm ổn định tâm trạng, thuốc chống trầm cảm và thuốc chống lo âu.
Thuốc chống loạn thần điều trị chứng rối loạn tâm thần và tâm thần phân liệt và bao gồm các nhãn hiệu như Thorazine, Risperdal và Haldol. Tác dụng phụ của thuốc chống loạn thần có thể bao gồm huyết áp thấp, tăng cân, táo bón, khô miệng và mờ mắt
Thuốc chống hưng cảm hoặc làm ổn định tâm trạng được sử dụng để điều trị rối loạn tâm trạng lưỡng cực, chủ yếu là trầm cảm-hưng cảm. Có lẽ thuốc chống hưng cảm nổi tiếng nhất là lithium. Tác dụng phụ của thuốc chống hưng cảm có thể bao gồm tăng cân, run rẩy, đi tiểu nhiều và giảm chức năng tuyến giáp.
Thuốc chống trầm cảm. Có ba loại: (1) Ba vòng (ví dụ: Elavil, Tofranil), (2) Thuốc ức chế Monoamine oxidase (MAO) (ví dụ: Nardil) và (3) thuốc ức chế tái hấp thu serotonin (ví dụ: Prozac, Zoloft và Paxil. Tác dụng phụ của thuốc chống trầm cảm có thể bao gồm khô miệng, táo bón, chóng mặt, tăng cân, các vấn đề về tình dục và mất ngủ.
Rối loạn lo âu. Hai loại thuốc được sử dụng để điều trị các bệnh trạng này bao gồm (1) Thuốc thuộc nhóm benzodiazepines (ví dụ: Valium, Xanax, Ativan) và (2) Thuốc không thuộc nhóm benzodiazepine (ví dụ: BuSpar). Tác dụng phụ của thuốc chống lo âu có thể bao gồm an thần và phụ thuộc về thể chất.
Nếu xin tư vấn bác sĩ tâm thần về liệu pháp điều trị bằng thuốc, hãy chắc chắn rằng bạn nắm rõ chi tiết về tiền sử bệnh tình của mình. Cho bác sĩ biết về các loại thuốc bạn đang dùng và đã dùng trong quá khứ. Cũng hữu ích khi nói về thói quen như hút thuốc, uống rượu, tập thể dục và chế độ ăn uống. Một số loại thuốc có thể gây nguy hiểm nếu dùng kết hợp với nhau.
Trong lần khám thứ hai, hãy nói về bất kỳ tác dụng phụ hoặc vấn đề nào bạn có thể gặp phải. Có thể cần điều chỉnh liều lượng. Trong vài tuần tiếp theo, hãy liên lạc với bác sĩ qua điện thoại và viết ra giấy bất kỳ tác dụng phụ nào bạn gặp phải.
Hầu hết các loại thuốc tâm thần mất từ hai đến sáu tuần để phát huy hiệu quả và thời điểm một tháng là thời điểm thích hợp để đánh giá lại cảm giác của bạn. Trao đổi cởi mở với bác sĩ về các loại thuốc sẽ giúp bác sĩ tìm ra phương pháp điều trị tâm lý hiệu quả nhất.
Sử dụng thuốc trong việc điều trị tâm lý (Nguồn: brunet.ca)
Chìa khóa để tìm hiểu liệu pháp điều trị tâm lý hiệu quả nhất đối với bạn là nhận ra bạn cảm thấy thoải mái nhất với loại phương pháp điều trị nào. Nếu thấy rằng bạn liên tục bị tấn công bởi những suy nghĩ tiêu cực nguyên ngày, dẫn đến tâm trạng tiêu cực suốt cả tuần, có lẽ trị liệu nhận thức cá nhân sẽ là hình thức điều trị tốt nhất.
Tuy nhiên, nếu bạn được chẩn đoán mắc chứng hưng trầm cảm, một loại rối loạn nghiêm trọng cần dùng thuốc, thì thuốc có thể giúp làm dịu suy nghĩ hưng cảm và ảo giác của bạn. Dù bạn chọn phương pháp điều trị nào, hãy nhận thức rõ ràng việc tìm kiếm sự giúp đỡ thông qua hình thức can thiệp trực tiếp 1:1, theo nhóm hoặc về mặt dược lý sẽ giúp bạn có được chất lượng cuộc sống tốt hơn.